Prawo do zachowku stanowi wyraz ochrony praw osób najbliższych spadkodawcy przed niekorzystnymi dla nich rozrządzeniami testamentowymi. Za zachowek należy przyjąć określoną wartość, przysługującą osobom najbliższym testatorowi, którą powinny otrzymać od spadkodawcy w postaci powołania do spadku, darowizny, zapisu zwykłego lub zapisu windykacyjnego.

Zgodnie z art. 991 § 1 kodeksu cywilnego, do kręgu osób uprawnionych do zachowku należy zaliczyć: zstępnych, małżonka oraz rodziców spadkodawcy. Do tego kręgu należą także osoby przysposobione przez spadkodawcę i jego zstępni, których prawo traktuje na równi ze zstępnymi spadkodawcy, a także przysposabiającego.

Prawo do zachowku jest roszczeniem majątkowym o zapłatę sumy pieniężnej odpowiadającej połowie udziału spadkowego. Jeżeli uprawniony jest osobą trwale niezdolną do pracy lub jeżeli uprawnionym jest małoletni, wówczas wysokość zachowku jest wyższa i wynosi dwie trzecie wartości udziału spadkowego. W judykaturze przyjmuje się, że sam zaawansowany wiek uprawnionego do zachowku może uzasadniać uznanie takiej osoby jako trwale niezdolnej do pracy w rozumieniu art. 991 § 1 kodeksu cywilnego (takie stanowisko przyjął m.in. Sąd Apelacyjny w Gdańsku w wyroku z dnia 11 stycznia 2013 r., sygn. V ACa 989/12).

Prawo do zachowku – Ochrona praw osób najbliższych spadkodawcy

Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, powołania do spadku lub w postaci zapisu, wówczas przysługuje mu przeciwko spadkobiercom roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo jego uzupełnienia. Jeżeli uprawniony nie może jednak otrzymać od spadkobiercy należnego mu zachowku, może takie roszczenie skierować przeciwko osobie, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny. W takim przypadku osoba ta jest zobowiązana do zapłaty tylko w granicach wzbogacenia wskutek zapisu windykacyjnego. W dalszej kolejności uprawniony, jeżeli nie może uzyskać należnego zachowku od spadkobiercy lub osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, może wystąpić z roszczeniem przeciwko osobie, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę.

Zgodnie z art. 992 kodeksu cywilnego, przy ustalaniu udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczania zachowku uwzględnia się także spadkobierców niegodnych, spadkobierców, którzy odrzucili spadek. Przy ustalaniu udziału nie uwzględnia się jednak spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni.

Przy obliczaniu zachowku, zgodnie z art. 994 kodeksu cywilnego, nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo przyjętych w danych stosunkach, ani dokonanych więcej niż przed dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, a także darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku. Szczególne regulacje dotyczące zaliczania darowizn dotyczą także zstępnego i małżonka spadkodawcy. W przypadku zachowku należnego zstępnemu nie dolicza się do spadku darowizn poczynionych w czasie, kiedy spadkodawca nie miał zstępnych, w powyżej trzystu dni przed urodzeniem się zstępnego. W odniesieniu do zachowku małżonka spadkodawcy nie dolicza się do spadku darowizn uczynionych przez spadkodawcę przed zawarciem małżeństwa. Zasadą jest, że wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku.

Przy ustalaniu prawa do zachowku należy mieć także poczynione przez spadkodawcę darowizny i zapis windykacyjny, poczynione na rzecz uprawnione, które zgodnie z art. 996 kodeksu cywilnego zalicza się na należny mu zachowek. W przypadku, gdy uprawnionym do zachowku jest dalszy zstępny spadkodawcy, na należny mu zachowek zalicza się darowizny i zapis windykacyjny dokonane przez spadkodawcę na rzecz jego wstępnego.

Pozbawienie przez spadkodawcę osób uprawnionych prawa do zachowku może nastąpić w drodze wydziedziczenia. Spadkodawca powinien wówczas wskazać w testamencie przyczynę wydziedziczenia. Zgodnie z art. 1008 kodeksu cywilnego, przyczynami wydziedziczenia mogą być wyłącznie:

  • uporczywe postępowanie uprawnionego wbrew woli spadkodawcy w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
  • popełnienie przez uprawnionego względem spadkodawcy albo osoby mu najbliższej umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
  • uporczywe niedopełnianie przez uprawnionego względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

Należy także pamiętać, iż termin przedawnienia dla roszczeń z tytułu zachowku wynosi 5 lat od ogłoszenia testamentu. Przeczytaj, również: Prawko spadkowe – Zwrot kosztów pogrzebu  

Lublin – adwokat Marcin Gałązka

Stan prawny na dzień 28 lutego 2019 r.