Konstrukcja skargi pauliańskiej pozwala na rozszerzenie możliwości dochodzenia przez wierzyciela swoich roszczeń, które pierwotnie przysługiwały mu jedynie w stosunku do dłużnika. Jak wskazuje orzecznictwo, „Skarga pauliańska ma na celu ochronę wierzytelności przed uniemożliwieniem wierzycielowi przez dłużnika przymusowego jej zaspokojenia z jego majątku, wskutek dokonania czynności prawnych umniejszających ten majątek i przysparzających korzyści osobom trzecim” (por. wyrok SN z dnia 27 kwietnia 2018 r., IV CSK 200/17).
Ustawodawca uregulował instytucjęskargi pauliańskiej w art. 527 kodeksu cywilnego. Na podstawie analizy powołanego przepisu można wyróżnić przesłanki warunkujące możliwość skorzystania z ochrony pauliańskiej. Przesłanki te muszą wystąpić kumulatywnie.
Jako pierwszą przesłankę należy wskazać istnienie wierzytelności o charakterze pieniężnym, podlegającej skardze pauliańskiej. Co więcej, przyjmuje się, że wierzytelność ta powinna być zaskarżalna. Oznacza to, że ochronie tej nie podlegają wszelkiego rodzaju zobowiązania naturalne, tj. pozbawione możliwości przymusowego dochodzenia przez wierzyciela. Wierzycielowi musi przysługiwać prawnie chroniona wierzytelność w stosunku do dłużnika. Przyjmuje się także, że skorzystania z ochrony pauliańskiej nie jest konieczna wymagalność wierzytelności.
Skarga pauliańska – Ochrona praw wierzycieli
Skarga pauliańska przysługuje wyłącznie, jeżeli dłużnik dokonał czynności prawnej z pokrzywdzeniem wierzyciela. Zgodnie z powołanym wyżej orzecznictwem Sądu Najwyższego, pokrzywdzenie w rozumieniu art. 527 § 2 k.c. należy rozumieć jako stan rzeczywistej niewypłacalności dłużnika w ogóle lub niewypłacalności w wyższym stopniu niż przed dokonaniem czynności prawnej. Z kolei za niewypłacalność dłużnika należy uznać stan majątku dłużnika, w którym egzekucja nie może przynieść zaspokojenia wierzytelności pieniężnej przysługującej przeciwko dłużnikowi. Żeby móc skorzystać z ochrony pauliańskiej do takiego stanu musi dojść w wyniku dokonania przez dłużnika czynności prawnej polegającej na przesunięciu składników majątkowych, powodującym uszczuplenie masy majątkowej i braku składników, z których można przeprowadzić egzekucję.
Jako kolejną przesłankę wskazuje się uzyskanie przez osobę trzecią korzyści majątkowej, w wyniku kwestionowanej czynności dłużnika. Natomiast bez znaczenia jest rodzaj czynności prawnej i sposób jej dokonania. Czynność prawna dłużnika musi powodować nabycie przez osobę trzecią prawa podmiotowego lub zwolnienie jej z obowiązku, czyli uzyskanie korzyści majątkowej.
Ponadto, za przesłankę zastosowania skargi pauliańskiej uznaje się dokonanie przez dłużnika czynności ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela, a także działanie osoby trzeciej w złej wierze. Oznacza to, że dla skorzystania z tej instytucji niezbędne jest wykazanie, że osoba trzecia wiedziała o pokrzywdzeniu wierzyciela lub mogła się dowiedzieć przy zachowaniu należytej staranności. Dodatkowo, jeżeli osoba trzecia jest osobą pozostająca w bliskim stosunku z dłużnikiem i uzyskała w wyniku kwestionowanej czynności prawnej korzyść majątkową, wówczas domniemywa się, że osoba ta wiedziała o działaniu dłużnika z pokrzywdzeniem wierzyciela. Analogiczne domniemanie funkcjonuje wobec przedsiębiorcy pozostającego w stałych stosunkach gospodarczych z dłużnikiem.
Skarga pauliańska – orzecznictwo
Jeżeli wszystkie powyższe przesłanki zostały spełnione, wierzyciel może domagać się uznania kwestionowanej czynności jako bezskutecznej względem niego. W przypadku orzeczenia przez sąd o bezskuteczności określonych czynności prawnych dłużnika, wierzyciel będzie miał prawo do dochodzenia zaspokojenia swojej wierzytelności z przedmiotów majątkowych, które wskutek tych czynności wyszły z majątku dłużnika albo do niego nie weszły, z pierwszeństwem przed wierzycielami osoby trzeciej. Wierzytelność będzie wówczas egzekwowana z majątku osoby trzeciej, która uzyskała korzyść w wyniku nielojalnego zachowania dłużnika względem wierzyciela. Jak przyjęto w orzecznictwie Sądu Najwyższego (wyrok z dnia 7 października 2011 r., II CSK 3/11), wyrok uznający bezskuteczność na podstawie art. 527 k.c. określonej czynności prawnej przenoszącej przedmiot lub prawo z majątku dłużnika do majątku osoby trzeciej, nie powoduje ich powrotu do majątku dłużnika, lecz jedynie daje wierzycielowi prawo zaspokojenia się z tego przedmiotu lub prawa. Powyższe powoduje, że wierzyciel może prowadzić egzekucję z tego przedmiotu lub prawa na podstawie tytułu wykonawczego wystawionego przeciwko dłużnikowi, bez konieczności uzyskania tytułu wykonawczego przeciwko osobie trzeciej.
Ciężar dowodu spoczywa na wierzycielu szukającym ochrony. Należy mieć jednak na uwadze modyfikacje wprowadzone przez art. 528-530 k.c. Zgodnie z tymi regulacjami, nie jest konieczne dowodzenie złej wiary osoby trzeciej, jeżeli otrzymała korzyść majątkową bezpłatnie. Art. 529 k.c. natomiast wprowadza domniemania działania dłużnika ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, jeżeli dokonał darowizny w momencie, gdy był niewypłacalny.
Lublin – adwokat Marcin Gałązka
Stan prawny na dzień 17 lutego 2019 r.