Roszczenia wynikające z bezpodstawnego wzbogacenia są jednym z podstawowych instrumentów ochrony podmiotów prawa cywilnego przed niekorzystnymi zmianami majątkowymi.

Jako przesłanki powstania zobowiązania z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia w literaturze przedmiotu wskazuje się: zubożenie, wzbogacenie rozumiane jako uzyskanie korzyści majątkowej, związek pomiędzy wzbogaceniem a zubożeniem oraz brak podstawy prawnej wzbogacenia.

Czym jest bezpodstawne wzbogacenie?

Przyjmuje się, że korzyścią majątkową jest każde zwiększenie aktywów, tj. nabycie prawa własności, ograniczonego prawa rzeczowego lub wierzytelności. Bez znaczenia jest natomiast wartość rynkowa tego prawa. Korzyść może polegać także na rozszerzeniu lub umocnieniu obecnie posiadanego prawa, nieodpłatnym skorzystaniu z czyjejś usługi, a także na wzroście wartości rzeczy lub zmniejszenie szeroko rozumianych obciążeń majątku wzbogaconego, czyli zmniejszenie długu, a nawet na uniknięciu zmniejszenia majątku wzbogaconego. Przyjmuje się także, że korzyść majątkowa może polegać na nieuprawnionym wtargnięciu w cudze prawa na dobrach niematerialnych (np. autorskich) i bezprawnym korzystaniu z tych dóbr. tym przypadku korzyść wyraża się w zaoszczędzeniu wydatku, który wzbogacony musiałby ponieść, gdyby jego korzystanie było oparte na prawie, albo w bezpośrednim osiągnięciu zysku (por. wyrok SN z dnia 6 listopada 2013 r., IV CSK 134/13, LEX nr 1441193).

Drugą przesłanką jest zubożenie, czyli uzyskanie korzyści kosztem innej osoby. W doktrynie prawa cywilnego przyjmuje się, że zubożenia nie można utożsamiać z powstaniem szkody. Samo zaistnienie bezpodstawnego wzbogacenia nie jest jednak wystarczające. Konieczne jest także powstanie związku pomiędzy zubożeniem a wzbogaceniem. Przesłanka ta aktualizuje się wówczas, gdy w sensie ekonomicznym można uznać, że korzyść uzyskana przez jedną osobę pochodzi z majątku innej osoby, a przesunięcie spowodowane jest tym samym zdarzeniem. Bez znaczenia jest natomiast charakter tego zdarzenia, jak również fakt, w wyniku czyjego działania zostało ono spowodowane.

Ostatnią przesłanką jest brak podstawy prawnej w uzyskaniu korzyści majątkowej. W orzecznictwie przyjmuje się, że Wzbogacenie jest zatem co do zasady bezpodstawne, gdy nie ma uzasadnienia ani w woli zubożonego (zwłaszcza w jego ważnym i skutecznym oświadczeniu woli), ani w normie rangi ustawowej, ani w wiążącym orzeczeniu sądowym lub decyzji administracyjnej. Wówczas można rozpocząć dochodzenie roszczeń do bezpodstawnego wzbogacenia.

Kto może wystąpić o roszczenia do bezpodstawnego wzbogacenia?

Osoba, której kosztem dokonało się bezpodstawne wzbogacenie, może wystąpić przeciwko wzbogaconemu z roszczeniem o wydanie tej korzyści w naturze, a gdy to nie jest możliwe – o zwrot wartości tej rzeczy. Obowiązek wydania korzyści obejmuje nie tylko korzyść bezpośrednio uzyskaną, lecz także wszystko, co w razie zbycia, utraty lub uszkodzenia zostało uzyskane w zamian tej korzyści albo jako naprawienie szkody.

W przypadku, gdyby wzbogacony bezpłatnie rozporządził korzyścią na rzecz osoby trzeciej, wówczas zubożony może wystąpić z roszczeniem o zwrot tej korzyści wobec tej osoby trzeciej.

Kiedy roszczenia do bezprawnego wzbogacenia zostaną odrzucone?

Istotny jest również art. 409 KC, który stanowi, że obowiązek wydania korzyści lub zwrotu jej wartości w związku z roszczeniami do bezpodstawnego wzbogacenia wygasa, jeżeli ten, kto korzyść uzyskał, zużył ją lub utracił w taki sposób, że nie jest już wzbogacony, chyba że wyzbywając się korzyści lub zużywając ją powinien był liczyć się z obowiązkiem zwrotu. Przesłanka zużycia lub utraty korzyści jest w doktrynie i orzecznictwie ujmowana w sposób wąski. O zużyciu korzyści wyłączającym wzbogacenie można zatem mówić tylko w razie tzw. zużycia „nieproduktywnego”, „konsumpcyjnego” (por. wyrok SN z dnia 25 stycznia 1971 r., I CR 552/70, LEX nr 1235). W doktrynie wskazuje się, że nieproduktywny charakter ma w szczególności zużycie wynagrodzenia za pracę, alimentów, rent i podobnych świadczeń przeznaczonych na zaspokojenie konsumpcyjnych, bieżących potrzeb wzbogaconego i jego rodziny. Przesłanka zużycia lub utraty korzyści nie jest jednak spełniona, jeżeli wzbogacony zużył wprawdzie pierwotną korzyść, lecz nabył za nią inne mienie albo zaoszczędził konieczne wydatki, które zmuszony byłby pokryć ze swojego majątku, np. spłacił dług. W takiej sytuacji wzbogacenie istnieje nadal i odpowiada wartości uzyskanego mienia albo zaoszczędzonego wydatku (wyrok SN z dnia 24 marca 1964 r., I CR 211/63, LEX nr 182).

Jak widać, dochodzenie roszczeń do bezpodstawnego wzbogacenia może okazać się kwestią problematyczną i skomplikowaną, dlatego warto skorzystać z pomocy profesjonalnego i doświadczonego adwokata. Kancelaria Gałązka świadczy usługi w tym zakresie  – adwokat prawo cywilne Lublin. 

Lublin – adwokat Marcin Gałązka

Stan prawny na dzień 4 maja 2019 r.